Οι μηχανισμοί αναστολής οξειδωτικών βλαβών από τις φυτοχημικές ουσίες των φρούτων και λαχανικών
Η χημική δομή των φυτοχημικών μικροθρεπτικών συστατικών των φρούτων και των λαχανικών παίζει σημαντικό ρόλο, τόσο για την απορρόφηση και το μεταβολισμό τους σε μεταβολίτες που υπεισέρχονται σε χρήσιμα κυτταρικά διαμερίσματα, στην κυκλοφορία του αίματος και σε διάφορα όργανα, όσο και στη μετέπειτα αντιοξειδωτική, αντικαρκινική, αντιθρομβωτική ή αντιφλεγμονώδη δράση τους.34
Από τη μεγάλη ποικιλία μικροθρεπτικών συστατικών διαπιστώνεται ότι ορισμένα είναι κινόνες και φέρουν μεγάλο αριθμό φαινολικών υδροξυλίων (Ph-ΟΗ) σε διάφορα σημεία των αρωματικών τους δακτυλίων. Τα υδροξύλια αυτά είναι γνωστό από τη χημεία ότι μπορούν να αντιδράσουν με οξυγονούχες ελεύθερες ρίζες με την απόσπαση του υδρογόνου τους, μετατρεπόμενα σε σταθερότερες ελεύθερες ρίζες. Επίσης, οι κινόνες με δομές συντονισμού μετατρέπονται σε ημι-κινόνες ή σε σταθερότερες δομές εξουδετερώνοντας τις ελεύθερες ρίζες. Αυτή η ιδιότητα καθιστά τα φλαβονοειδή ισχυρές αντιοξειδωτικές ουσίες που με το ρόλο τους παρεμποδίζουν τις επιβλαβείς οξειδωτικές δράσεις των δραστικών οξυγονούχων ενώσεων (ROS).35
Ph–OH + R· (ελεύθερη ρίζα) …… Ph–O· + RH
Η αντιοξειδωτική δράση των φλαβονοειδών και άλλων μικροθρεπτικών συστατικών είναι η πλέον σημαντική τους παρέμβαση σε βιολογικά συστήματα, περιορίζοντας οξειδωτικές βλάβες σε πρωτεΐνες, ένζυμα, DNA και λιπίδια κυτταρικών μεμβρανών που αποτελούν το κύριο χαρακτηριστικό των μηχανισμών καρκινογένεσης.36-39
Η αντιοξειδωτική δράση των μικροθρεπτικών συστατικών (φλαβονοειδών, πολυφαινολών, κ.λπ) είναι μόνο μία πλευρά των ευεργετικών τους συνεπειών. ΄Αλλες δράσεις των μικροθρεπτικών συστατικών είναι:40, 41
α) η καταστολή ενζύμων που παράγουν ελεύθερες ρίζες (οξειδάση της ξανθίνης, NADPH οξειδάσες, λιποξυγενάσες),
β) η συμπλοκοποίηση και εξουδετέρωση μεταλλικών ιόντων (τα οποία μέσω οξειδωτικών μηχανισμών μετατρέπονται σε τοξικούς παράγοντες),
γ) η μείωση της συνάθροισης αιμοπεταλίων και λευκοκυττάρων (αιτίες αυξημένης αρτηριακής πίεσης, αθηροσκλήρυνσης και γενικά καρδιαγγειακών νοσημάτων).42
Οι φυτοχημικές πολυφαινόλες δρουν ως αντι-φλεγμονώδεις ουσίες. Οι πλέον σημαντικοί μηχανισμοί είναι: 43-46
i) ρύθμιση γονιδίων που προάγουν τη φλεγμονή,
ii) ενίσχυση αναστολέων αγγειογένεσης (μειώνουν τον κίνδυνο για την ανάπτυξη κακοήθων όγκων, που χρειάζονται την αγγειογένεση για τροφοδοσία με αίμα κατά την ανάπτυξή τους)
iii) αναστολή των οδών μεταγωγής μηνυμάτων της καρκινογένεσης (Inhibition of signal transduction pathways).44
ιv) ενεργοποίηση της έκφρασης ογκογονιδίων,45
v) παρέμβαση στη σηματοδότηση φλεγμονωδών παραγόντων (αναστολή της έκφρασης iNOS και COX-2),46
Έρευνες των τελευταίων δεκαετιών διερεύνησαν λεπτομερώς τους μηχανισμούς με τους οποίους οι δραστικές οξυγονούχες ενώσεις (ROS) συμμετέχουν σε πολυάριθμες βιοχημικές κυτταρικές βλάβες που οδηγούν σε χρόνιες ασθένειες και διάφορους τύπους καρκίνου. Η παρέμβαση των αντιοξειδωτικών φλαβονοειδών και άλλων πολυφαινολικών συστατικών των τροφίμων είναι φυσικό να θεωρείται ότι μειώνει τον κίνδυνο για οξειδωτικές βλάβες περιορίζοντας την ανάπτυξη διαφόρων τύπων καρκίνου.
Απορρόφηση, βιοδιαθεσιμότητα και μεταβολισμός φυτοχημικών ουσιών
Οι φυτοχημικές ουσίες των τροφίμων για να αφομοιωθούν από τον οργανισμό πρέπει πρώτα να χωνευτούν, να εκχυλιστούν και να διασπαστούν σε απλούστερες χημικές ενώσεις. Η διάσπαση αυτή γίνεται μέσα στο πεπτικό σύστημα με τη συμμετοχή των βλεννογονικών καταλυτών, δηλαδή των ενζύμων που παράγονται από τους σιελογόνους και τους εντερικούς αδένες στο στομάχι και στο λεπτό και παχύ έντερο.47, 48
Τα φυτικά τρόφιμα υπόκεινται σε ποικίλες διασπάσεις και υδρολύσεις (αρκετά είναι γλυκοζίτες) κατά την πέψη. Οι μεταβολίτες των φυτοχημικών μικροθρεπτικών ουσιών που προκύπτουν πρέπει να παραληφθούν από μεταφορείς των κυτταρικών μεμβρανών και μέσω διάχυσης να καταλήξουν σε διάφορα όργανα ή συστήματα (όπως για παράδειγμα στην κυκλοφορία του αίματος), ανάλογα με την υδατοδιαλυτότητά τους.
Η βιοδιαθεσιμότητα (bioavailability) των φυτοχημικών ουσιών είναι σημαντική ιδιότητα, ενώ εάν δεν απορροφηθούν μπορούν να υποστούν νέους βιομετασχηματισμούς (biotransformations) σε απλούστερες χημικές ουσίες ή να μεταβολισθούν σε δραστικές ουσίες με φαρμακευτικές ιδιότητες.49,50
Η βιοδιαθεσιμότητα και η απορρόφηση των φυτοχημικών ουσιών από τις κυτταρικές μεμβράνες σε διάφορα όργανα διευκολύνει τη συγκέντρωσή τους σε κρίσιμα σημεία με επωφελή αποτελέσματα, όπως στο παράδειγμα των εντερικών καρκίνων που μειώνονται από ορισμένα υδατοδιαλυτά φλαβονοειδή, αλλά και από συνεργική δράση ορισμένων φυτοχημικών ουσιών.51,52
Οι διάφορες φυτοχημικές ουσίες και ιδιαίτερα τα φλαβονοειδή, πέρα από τις άμεσα επωφελείς ιδιότητες (αντιοξειδωτικές, αντικαρκινικές) διαθέτουν και τοξικές ιδιότητες. Η λήψη υψηλών ποσοτήτων φλαβονοειδών και άλλων φυτοχημικών ουσιών πρέπει να γίνεται με μέτρο γιατί μπορούν να καταστούν επικίνδυνες για την υγεία. Η τοξική δράση φυτοχημικών ουσιών μπορεί να συνίσταται σε: : προ-οξειδωτικές δράσεις, μιτοχονδριακή τοξικότητα (με αποπτωτικές τάσεις) και αλληλεπιδράσεις με ένζυμα που μεταβολίζουν φαρμακευτικές ουσίες.53
Παρά την τοξική τους δράση, τα φλαβονοειδή και τα άλλα μικροσυστατικά μπορούν να έχουν παράλληλα και χημειοπροστατευτικές ιδιότητες, ιδιαίτερα χάρη στην ικανότητά τους να αναστέλλουν ένζυμα μεταβολισμού καρκινογόνων φάσης Ι και ΙΙ. Επίσης, μπορούν να παρεμποδίζουν τη φάση προαγωγής της καρκινογένεσης με την αναστολή ενζύμων που παράγουν οξυγονούχες ελεύθερες ρίζες ή ενζύμων που υποβοηθούν στη ενδοκυτταρική σύνθεση DNA. Τέλος, οι φυτοχημικές ενώσεις μπορούν με την αυξημένη τοξικότητα να προκαλέσουν απόπτωση των καρκινικών κυττάρων με την αναστολή τοποϊσομερασών ΙΙ του DNA, αλλά και να μειώσουν τη δράση του ογκοκατασταλτικού γονιδίου p53.54,55
Ταξινόμηση ανάλογα με την ολική αντιοξειδωτική ικανότητα φρούτων και λαχανικών και ορισμένων φυτοχημικών συστατικών
Οι επιστήμονες, προκειμένου να εκτιμήσουν την ικανότητα των εκχυλισμάτων των φρούτων και των λαχανικών να εξουδετερώνουν οξυγονούχες δραστικές ενώσεις (ROS), χρησιμοποιούν διάφορες μεθοδο-λογικές προσεγγίσεις, αλλά και ορισμένες γνωστές αντιοξειδωτικές ουσίες για ποσοτική σύγκριση (όπως το Trolox, και το ασκορβικό οξύ.56-58
Η ολική αντιοξειδωτική ικανότητα (total antioxidant capacity, TAC) εκτιμάται ποσοτικά με μεθόδους που φέρουν ορισμένες ονομασίες σε σύντμηση: μέθοδος DPPH (χρησιμοποίηση της σταθερής ελεύθερης ρίζας), TEAC (Ισοδύναμη αντιοξειδωτική ικανότητα Trolox, Trolox equivalent antioxidant capacity), TRAP (Total radical-trapping antioxidant parameter), FRAP (Ferric reducing antioxidant power), ORAC (Oxygen radical absorption capacity), μέθοδος της ρίζας ABTS·+ (ABTS, 2,2-azino-bis(3-ethylbenzothiazoline-6-sulfonic acid) και άλλες.
Όλες οι μέθοδοι έχουν παρόμοιο μηχανισμό, δηλαδή, δέσμευση ή εξουδετέρωση οξυγονούχων ελευθέρων ριζών και ποσοτική εκτίμηση ανά χιλιόγραμμο ή μονάδα βάρους του φυτικού εκχυλίσματος ή της αντιοξειδωτικής ουσίας.59,60
Πίνακας 1. Αντιοξειδωτική ικανότητα φρούτων και λαχανικών (με τρεις διαφορετικές μεθόδους από βιβλιογραφική πηγή και αδημοσίευτα πειράματα του Εργαστηρίου Οργανικής Χημείας, Ε.Κ.Π.Α)61
| Λαχανικά και φρούτα | FRAP (mmol Fe2+/kg fresh weight) |
TRAP (mmol Trolox*/kg fresh weight) |
TEAC (mmol Trolox/kg fresh weight) |
| Αγκινάρα | 11,09 | 6,85 | 1,65 |
| Σπαράγγι | 10,60 | 9.71 | 3,92 |
| Μήλο | 9,9 | 1.8 | 3,2 |
| Παντζάρι | 15,31 | 7.67 | 2,94 |
| Μπρόκολο | 11,67 | 3.07 | 3,04 |
| Λάχανο | 5,79 | 2.83 | 1,1 |
| Καρότο | 1,06 | 0.70 | 0,44 |
| Κουνουπίδι | 4,27 | 1,61 | 1,10 |
| Αχλάδι | 5,7 | 3,6 | 1,5 |
| Μαρούλι | 4,94 | 2,31 | 1,33 |
| Πιπεριά πράσινη | 20,98 | 5,47 | 8,40 |
| Μελιτζάνα | 3,77 | 2,82 | 1,10 |
| Κρεμμύδι | 5,28 | 2,43 | 1,82 |
| Πατάτα | 3,67 | 0,85 | 0,80 |
| Τομάτα | 5,12 | 1,31 | 1,65 |
| Σπανάκι | 26,94 | 5,79 | 8,49 |
| Ραδίκι (κόκκινο) | 3,77 | 3,62 | 2,22 |
| Πορτοκάλι | 18,5 | 8,2 | 4,5 |
| Σέλινο | 1,16 | 0,47 | 0,49 |
*Trolox = συνθετική αντιοξειδωτική ουσία , υδατοδιαλυτή, με παρόμοια δομή της βιταμίνης Ε. Χρησιμοποιείται για συγκριτικές έρευνες αντιοξειδωτικής ικανότητας
Η αντιοξειδωτική ικανότητα είναι ενδεικτική της ποσότητας αντιοξειδωτικών πολυφαινολών και όχι της συνολικής ευεργετικής δράσης του φυτικού τροφίμου. Ανάλογα με την περιεκτικότητα σε βιταμίνες, ιχνοστοιχεία και άλλες βιολογικά δραστικές ουσίες πολλά λαχανικά και φρούτα έχουν πολλαπλές ευεργετικές ιδιότητες.
Εκτός από το ολικό εκχύλισμα φυτικών τροφίμων οι επιστήμονες έχουν μελετήσει και την αντιοξειδωτική δράση συγκεκριμένων φυτικών συστατικών, ιδιαίτερα φλαβονοειδών. Ορισμένες φυτοχημικές ουσίες, με ισχυρή αντιοξειδωτική δράση, χρησιμοποιούνται ως συντηρητικά συσκευασμένων τροφίμων ή και ως φαρμακευτικές ουσίες.62-65
Διάφορα λαχανικά και φρούτα με εξαιρετικές ιδιότητες για την υγεία του ανθρώπου
Υπάρχει αρκετή σύγχυση μεταξύ των καταναλωτών για τα χρήσιμα λαχανικά με ευεργετικά αποτελέσματα για την υγεία του ανθρώπου. Αντίθετα, υπάρχουν πιο πολλές γνώσεις για τα φρούτα. Τα μήλα, τα αχλάδια, τα πορτοκάλια, οι, μπανάνες, τα σταφύλια, τα ροδάκινα και άλλα φρούτα, είναι περισσότερο γνωστά για τις βιταμίνες τους, τα ιχνοστοιχεία τους και τις αντιοξειδωτικές τους ουσίες, Παρακάτω παρουσιάζουμε σε συντομία ορισμένα λαχανικά που έχουν τύχει συστηματικής έρευνας για τα ευεργετικά τους αποτελέσματα στην υγεία του ανθρώπου
Το μπρόκολο (Brassica oeracea) έχει πλούσια σύσταση σε βιταμίνες, ιχνοστοιχεία και αντιοξειδωτικά φλαβονοειδή, Επιπλέον το μπρόκολο περιέχει ορισμένες αντικαρκινικές ουσίες, όπως οι ισοθειοκυανικοί εστέρες (σουλφοραφάνη) και ινδόλες, οι οποίες θεωρούνται ικανές να ενεργοποιήσουν ένζυμα της φάσης ΙΙ για τον μεταβολισμό καρκινογόνων ουσιών . Έρευνες in vitro και in vivo έχουν δείξει θετικά αποτελέσματα στην καταστολή διαφόρων τύπων καρκίνου, ιδιαίτερα με τη χρήση του συστατικού του μπρόκολου σουλφοραφάνης.66-70
Η τομάτα (Lycopersicon esculentum, οικογένεια Solanaceae)) περιέχει σημαντικές ποσότητες βιταμίνης Α και C, και ιχνοστοιχεία όπως σίδηρο, κάλιο και ασβέστιο. Καθώς επίσης αρκετές ποσότητες φλαβονοειδών και καροτενίων. Το λυκοπένιο (lycopene) στην ντομάτα προσδίδει το κόκκινο της χρώμα και είναι ένα εξαιρετικά δραστικό καροτενοειδές. Οι ευεργετικές ιδιότητες της ντομάτας οδηγούν σε μειωμένο κίνδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα [θεωρείται ότι μειώνονται οι χαμηλής πυκνότητας λιποπρωτεΐνες (LDL), η χοληστερόλη, η ομοκυστεΐνη και η πίεση του αίματος].71
Αρκετές έρευνες ανέδειξαν θετική συνεργική δράση του λυκοπενίου και των άλλων αντιοξειδωτικών της ντομάτας για τη μείωση του κινδύνου από διάφορα είδη καρκίνου.72,73 Ωστόσο, όταν όλα τα αποτελέσματα των επιμέρους πολυάριθμων επιδημιολογικών μελετών επεξεργάσθηκαν με μετα-ανάλυση δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική αντικαρκινική δράση για την ντομάτα και το λυκοπένιο.74
Οι πράσινες (ή κόκκινες) πιπεριές (Capsicum annuum) αποτελούν πλούσια πηγή βιταμίνης C και βιταμίνης Β6 (πυριδοξίνης). Είναι επίσης καλή πηγή διαιτητικών ινών, χαλκού, βιταμίνης Κ, βιταμινών του συμπλέγματος Β, φυλλικού οξέος και μαγγανίου. Περιέχουν επιπλέον β-καροτένιο και άλλα καροτενοειδή.75 Η υψηλή αντιοξειδωτική δράση της πράσινης πιπεριάς θεωρείται ότι συμβάλλει στη μείωση του κινδύνου για καρδιαγγειακά και νευροεκφυλιστικά νοσήματα που σχετίζονται με τη γήρανση.76
Το σπανάκι ανήκει στα πράσινα φυλλώδη λαχανικά της τάξης των καρυοφυλλωδών (Spinacia oleracea) και αποτελεί εξαιρετική πηγή βιταμίνης Κ, βιταμίνης Α, μαγγανίου, μαγνησίου, σιδήρου και ασβεστίου, καθώς και βιταμίνης C και βιταμίνης Β2 . Λόγω της υψηλής συγκέντρωσης σιδήρου είναι εξαιρετικά χρήσιμο σε παιδικές τροφές. Το σπανάκι περιέχει επίσης πληθώρα αντιοξειδωτικών ουσιών, όπως η λουτεΐνη, η ζεαξανθίνη και καροτενοειδή. Αποτελεί, επίσης, εξαιρετική πηγή του φυλλικού οξέος, το οποίο απομονώθηκε για πρώτη φορά από το σπανάκι. Το σπανάκι περιέχει αρκετή ποσότητα διαιτητικών ινών και πρωτεΐνης.77 Το σπανάκι έχει μελετηθεί για τις αντιοξειδωτικές, αντικαρκινικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητές του. Οι δράσεις αυτές καθιστούν το σπανάκι ένα από τα πιο ωφέλιμα λαχανικά της διατροφής του ανθρώπου.78-80
Εκτός από τα μήλα, τα τελευταία χρόνια υψηλή αντιοξειδωτική δράση παρουσιάζουν και φρούτα όπως το Μύρτιλο (Myrtillus) , τα Σμέουρα ή Βατόμουρα και το Μαύρο βατόμουρο και το ρόδι. Υπάρχουν αρκετά επιστημονικες εργασίες και συνέδρια για τις «θαυματουργές» ιδιότητες των βατόμουρων και του μύρτιλου, του ροδιού και άλλων «εξωτικών» φρούτων στην υγεία του ανθρώπου. 81-84
Βιβλιογραφία35. Teixeira S, Siquet C, Alves C, Boal I, Marques MP, Borges F, et al. Structure-property studies on the antioxidant activity of flavonoids present in diet. Free Radic Biol Med 39: 1099-1108, 2005.
36. Bors W, Heller W, Michel C, Stettmaier K. Flavonoids and polyphenols: chemistry and biology. In: Cadenas E, Packer L (eds) Handbook of antioxidants. 2nd edition. New York, Marcel Dekker, 2002.
37. Galati G, O’Brien PJ. Potential toxicity of flavonoids and other dietary phenolics: significance for their chemopreventive and anticancer properties. Free Radic Biol Med 27:287-302, 2004
38. Le Marchand L Cancer preventive effects of flavonoids- a review. Biomed Pharmacol 56: 296-301, 2002.
39. Rice-Evans CA, Miller NJ, Paganga G. Structure-antioxidant relationships of flavonoids and phenolic acids. Free Radic Biol Med 20: 933-956, 1996.
40. Jveldt RJ, van Nood E, van Hoorn DEC, Hoelens PG, van Norren K, van Leeuwen PAM. Flavonoids: a review of probable mechanisms of action and potential applications. Am J Clin Nutr 74:418-425, 2001.
41. Mladenka P, Zatloukalova L, Filipsky T, Hrdina R. Cardiovascular effects of flavonoids are not caused only by direct antioxidant activity. Free Radic Biol Med 49:963-975, 2010.
42. Garcia-Lafuente A, Guillamon E, Villares A, Rostagno MA, Martinez JA. Flavonoids as anti-inflammatory agents; implications in cancer and cardiovascular disease. Review. Inflamm Res 58: 537-552, 2009.
43. Gius D, Spitz DR. Redox signaling in cancer biology. Antioxid Redox Signal 8:1249-1252, 2006.
44. Azad N, Rojanasakui Y, Vallyantahan V. Inflammation and lung cancer: roles of reactive oxygen/nitrogen species. Review. J Toxicol Environ Health B Crit Rev 11:1-15, 2008.
45. Clerkin JS, Naughton R, Quiney C, Cotter TG. Mechanisms of ROS modulated cell survival during carcinogenesis. Review. Cancer Lett 266: 30-36, 2008.
46. Kamala T. Roles of Nox1 and other Nox isoforms in cancer development. Review. Cancer Sci 100:1382-1388, 2009.
47. Walle T. Absorption and metabolism of flavonoids. Free Radic Biol Med 36:829-837, 2004.
48. Parada J, Aguilera JM. Food microstructure affects the bioavailability of several nutrients. Review. J Food Sci 72: R21-R32, 2007.
49. Manach C, Williamson G, Morand C, Sealberi A, Remesy C. Bioavailability and bioefficacy of polyphenols in human. I. Review of 97 bioavailability studies. Am J Clin Nutr 81 (Suppl 1): 230S-242S, 2005.
50. Holst B, Williamson G. Nutrients and phytochemicals: from bioavailability to bioefficacy beyond antioxidants. Curr Opin Biotechnol 19:73-82, 2008.
51. Pierini R, Gee JM, Belshaw NJ, Johnson IT. Flavonoids and intestinal cancers. Br J Nutr 99 (Suppl 1): ES53-ES59, 2008.
52. Hemalsmarya S, Doble M. Potential synergism of natural products in the treatment of cancer. Phytother Res 20:239-249, 2006. Review.
53. Assayed ME, Abd El-Aty AM. Cruciferous plants: phytochemical toxicity versus cancer chemoprevention.Mini RevMed Chem 9:1470-1478, 2009.
54. Galati G, O’Brien P.J. Potential toxicity of flavonoids and other dietary phenols: significance for their chemopreventive and anticancer properties. Free Radic Biol Med 37: 287-303, 2004.
55. Galati G, Teng S, Moridani MY, Chan TS, O’Brien PJ. Cancer chemoprevention and apoptosis mechanisms induced by dietary polyphenols. Drug Metab Drug Interact 17: 311-349, 2000.
56. Rice-Evans CA. Measurement of total antioxidant activity as a marker of antioxidant status in vivo: Procedures and limitations. Free Radic Res 33:S59-S66, 2000.
57. Young IS. Measurement of total antioxidant capacity. J Clin Pathol 305:167-171, 2001.
58. Kaur C, Kapoor HC. Antioxidants in fruit and vegetables-the millenium’s health. Int J Food Sci Technol 36:703-725, 2001.
59. Ou B, Huang D, Hampsch-Woodili M, Flanagan JA, Deemer EK. Analysis of antioxidant activities of common vegetables employing oxygen radical absorbance capacity (ORAC) and ferric reducing antioxidant power (FRAP) assays: a comparative study. J Agric Food Chem 50:3122-3128, 2002.
60. Pellegrini N, Serafini M, Colombi B, Del Rio D, Salvatore S, Bianchi M, Brighenti F. Total antioxidant capacity of plant foods, beverages and oils consumed in Italy assessed by three different in vitro assays. J Nutr 133:2812-2819, 2003.
61. Carlsen MH, Halvorsen BL, Holte K, Bohn SK, Dragland S, et al. …….. The total antioxidant content of more than 3100 foods, beverages, spices, herbs and supplements used worldwide. Nutr J 9(3):1-11, 2010.
62. Szeto YT, Tomlinson B, Benzie FF. Total antioxidant and ascorbic acid content of fresh fruit and vegetables: implications for dietary planning and food preservation. Br J Nutr 87:55-59, 2002.
63. Halliwell B. How to characterize a biological antioxidant. Free Radic Res Commun 9:1-32, 1990.
64. Jovanovic SV, Steenken S, TOsic M, Marjanovic B, Simic MG. Flavonoids as antioxidants. J Am Chem Soc 116:4846-4851, 1994.
65. Rice-Evans C, Miller NJ, Bolwell GP, Bramley PM, Pridham JB. The relative antioxidant activities of plant derived polyphenols. Free Radic Res 22:375-383, 1995.
66. Steinkellner H, Rabot S, Freywald, Nobis E, Scharf G, Chabicovsky, Knasmuller S, Kassie F. Effects of cruciferous vegetables and their constituents on drug metabolizing enzymes involved in the bioactivation of DNA-reactive dietary carcinogens. Mutat Res 480-481:285-297, 2001.
67. Fahey JW, Zhang Y, Talalay P. Broccoli sprouts: an exceptionally rich source of inducers of enzymes that protect against chemical carcinogens. Proc Natl Acad Sci USA 94:10367-10372, 1997.
68. Nestle M. Broccoli sprouts in cancer prevention. Review. Nutr Rev 56:127-130, 1998.
69. Clarke JD, Dashwood RH, Ho E. Multi-targeted prevention of cancer by sulfuraphane. Cancer Lett 269 :291-304, 2008.
70. Munday R, Mhawach-Fauceglia P, Munday CM, Panessa JD, Tang L, Munday JS, et al. Inhibition of urinary bladder carcinogenesis by broccoli sprouts. Cancer Res 68:1583-1600, 2008.
71. Willcox JK, Catignani GL, Lazarus S. Tomatoes and cardiovascular health. Crit Rev Food Sci Nutr 43 :1-18, 2003.
72. Basu A, Imrhan V. Tomatoes versus lycopene in oxidative stress and carcinogenesis: conclusions from clinical trials. Eur J Clin Nutr 61:295-303, 2007.
73. Bhuraneswari V, Nagini S. Lycopene: a review of its potential as an anticancer agent. Curr Med Chem Anticancer Agents 5:627-635, 2005.
74. Kavanaugh CJ, Trumbo PR, Ellwood KC. The U.S. Food and Drug Administration’s evidence-based review of qualified health claims: tomatoes, lycopene, and cancer. Review. J Natl Cancer Inst 99:1074-1086, 2007.
75. Lee Y, Howard LP, Villalon B. Flavonoids and antioxidant activity of fresh pepper (Capsicum annuum). J Foood Sci 60:473-476, 1995.
76. Materska M, Perucla I. Antioxidant activity of the main phenolic compounds isolated from hot pepper fruit (Capsicum annuum L.). J Agric Food Chem 53:1750-1756, 2005.
77. Youdin KA, Joseph JA. A possible emerging role of phytochemicals in improving age-related neurological dysfunctions: a multiplicity of effects. Review. Free Radic Biol Med 30:583-594, 2001.
78. Lomnitski L, Bergman M, Nyska A, Ben-Shaul V, Grossman S. Composition, efficacy, and safety of spinach extracts. Review. Nutr Cancer 46:222-231, 2003.
79. Shiota A, Hada T, Baha T, Sato M, Yamanaka-Okumura H, Yamamoto H, et al. Protective effects of glycoglycerolipids extracted from spinach on 5-fluorouracil induced intestinal mucosal injury. J Med Invest 57:314-320, 2010.
80. Schirrmacher G, Skurk T, Hauner H, Grassmann J. Effect of Spinach oleraceae , and Perilla frutescens L., on antioxidants and lipid peroxidation in an intervention study in healthy individuals. Plant Food Hum Nutr 65:71-76, 2010.
81. Basu A, Rhone M, Lyons TJ. Berries: emerging impact on cardiovascular health. Nutr Review 68:168-177, 2010.
82. Paredes-Lopez O, Cervantes-Ceja ML, et al. Berries: improving human health and health aging and promoting quality of life-A review. Plant Foods Hum Nutr 65:299-308, 2010.
83. Zafra-Stone S, Yasmin T, Bagchi M, et al. Berry anthocyanins as novel antioxidants in human health and diseases prevention. Mol Nutr Food Res 51:675-683, 2007.
84. Faria A, Calhau C. The bioactivity of pomegranate: impact on health and disease. Critical Rev Food Sci Nutr 51(7):626-634, 2011.
