ΦΥΤΟΧΗΜΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΜΕ ΙΣΧΥΡΗ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ;

Πολυάριθμες μελέτες των τελευταίων δεκαετιών έχουν προσδιορίσει τις φυτοχημικές ουσίες (φρούτα, λαχανικά, κρασί και τσάι) που έχουν απομονωθεί και δοκιμαστεί σε πειράματα για την αντιοξειδωτική τους δράση με διάφορες μεθόδους.  Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται τα TEAC (επιλεκτικά) για ορισμένες αντιοξειδωτικές ουσίες που είναι διαδεδομένες σε φυτικά τρόφιμα (από διάφορες έρευνες).^85-87

Επίσης, τις τελευταίες δεκαετίες έχουν διεξαχθεί έρευνες in vivo  και in vitro για ορισμένες πολυφαινολικές ενώσεις των φρούτων και των λαχανικών  ως προς  τις αντιθρομβωτικές τους ιδιότητες. Οι έρευνες έδειξαν σημαντική αντιθρομβωτική δράση, γεγονός που τις καθιστά χρήσιμες για τη  μείωση του κινδύνου για καρδιαγγειακές παθήσεις.^88,89

Πίνακας 2.  Φυτοχημικές ουσίες με εξαιρετική αντιοξειδωτική δράση  (συγκριτική μέθοδος TEAC)

Επίσης, τις τελευταίες δεκαετίες έχουν διεξαχθεί έρευνες in vivo  και in vitro για ορισμένες πολυφαινολικές ενώσεις των φρούτων και των λαχανικών  ως προς  τις αντιθρομβωτικές τους ιδιότητες. Οι έρευνες έδειξαν σημαντική αντιθρομβωτική δράση, γεγονός που τις καθιστά χρήσιμες για τη  μείωση του κινδύνου για καρδιαγγειακές παθήσεις.^90,91

Παρόμοιες έρευνες με πολυφαινόλες έχουν τεκμηριώσει τις ισχυρές αντικαρκινικές τους ιδιότητες και ιδιαίτερα κατά την αναστολή μηχανισμών καρκινογένεσης, όπως δείχνουν πρόσφατες ανασκοπήσεις.^77,78   Τέλος, άλλες πολυφαινόλες έχουν διερευνηθεί για τα ευεργετικά τους αποτελέσματα στην αντιμετώπιση ασθενειών  της γήρανσης, ^92-94   και για την αντιφλεγμονώδη τους δράση απέναντι σε μολυσματικούς παράγοντες.⁹⁵

Η ισχυρή αντιοξειδωτική δράση πολλών φυτοχημικών ουσιών έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Με αποτέλεσμα να έχουν πραγματοποιηθεί πολυάριθμες έρευνες μέχρι σήμερα με την κερκετίνη, τη ρεσβερατρόλη, την γενιστεϊνη, τη ναριγκενίνη και το λυκοπένιο σε σχέση με διάφορες ευεργετικές δράσεις στην υγεία του άνθρωπο ^96-101

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΠΛΟΥΣΙΑ ΣΕ ΦΡΟΥΤΑ ΚΑΙ ΛΑΧΑΝΙΚΑ. ΤΙ ΕΧΟΥΝ ΔΕΙΞΕΙ ΟΙ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ;

Η επιστημονική βιβλιογραφία περιλαμβάνει εξαιρετικά μεγάλο αριθμό επιδημιολογικών ερευνών, μερικές εκ των οποίων περιλαμβάνουν μεγάλο  αριθμό εθελοντών και έχουν διαρκέσει επί δεκαετίες, ενώ  άλλες είναι σύντομες και στοχευμένες σε συγκεκριμένα είδη διατροφής και για περιορισμένο αριθμό νοσημάτων ή συγκεκριμένων μορφών καρκίνου.

Πρώτα όμως ας λάβουμε υπόψη μας μία γενική εκτίμηση για τη μειωμένη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών σε παγκόσμια κλίμακα. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (World Health Organization)  μειωμένη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών προκαλεί περίπου  2,6 εκατομμύρια επιπλέον πρόωρους θανάτους σε παγκόσμια κλίμακα κάθε χρόνο.¹⁰²

Οι περισσότερες έρευνες για τα φρούτα και τα λαχανικά παρουσιάζουν στατιστικά σημαντική μείωση του κινδύνου για ασθένειες φθοράς (καρδιαγγειακές παθήσεις, διάφοροι τύποι καρκίνου και νευροεκφυλιστικά νοσήματα). Ωστόσο, υπάρχουν πρόσφατα και  ορισμένες έρευνες, που σε μεγάλο δείγμα πληθυσμού, δεν βρήκαν στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών και της μείωσης του κινδύνου για συγκεκριμένους τύπους καρκίνου.

ΚΑΚΟΗΘΕΙΣ ΝΕΟΠΛΑΣΙΕΣ.  ΠΟΣΟ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΟΝ ΚΙΝΔΥΝΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΩΡΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥΣ ΤΑ ΦΡΟΥΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΛΑΧΑΝΙΚΑ

Το μεγάλο Ευρωπαϊκό πρόγραμμα μελέτης της σχέσης διατροφής και διαφόρων τύπων καρκίνου (European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition, EPIC) ανακοίνωσε το 2010 τα αποτελέσματα θνησιμότητας για το σύνολο των διαφόρων καρκίνων. Το πρόγραμμα παρακολούθησε 142.605 άνδρες και 335.873 γυναίκες επί 8,7 χρόνια (κατά την περίοδο αυτή σημειώθηκαν 30.640 θάνατοι από διάφορους τύπους καρκίνου). Η μείωση της θνησιμότητας λόγω κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών  ήταν πολύ μικρή.¹⁰³

Αντίθετα, αρκετές επιμέρους έρευνες της EPIC για συγκεκριμένους τύπους καρκίνου, βρήκαν στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ της  κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών και της θνησιμότητας από καρκίνο. Η έρευνα που δημοσιεύθηκε το 2007 (478.000 άτομα, παρακολούθηση 6,4 χρόνια, 1.126 θάνατοι από καρκίνο του πνεύμονα), ανέφερε hazard ratio (HR)  0.71 (πηλίκο κινδύνου), δηλαδή μείωση κατά  30% . Για καπνιστές το HR ήταν  0.86, δηλαδή περίπου μείωση του κινδύνου θανάτου κατά  14%  σε σχέση με την  κατανάλωση φρούτων (ιδιαίτερα μήλα και αχλάδια) και λαχανικών (ιδιαίτερα  ριζώδη λαχανικά, όπως το καρότο).¹⁰⁴  

Η έρευνα συνεχίσθηκε και έδειξε ότι η κατανάλωση ποικιλίας λαχανικών συσχετίζεται άμεσα με μείωση του κινδύνου για καρκίνο του πνεύμονα, χωρίς διαφοροποίηση των ιστολογικών υποτύπων. Ιδιαίτερα οι καπνιστές εμφάνισαν σημαντική μείωση των καρκινωμάτων από πλακώδη κύτταρα (squamous cell carcinomas).¹⁰⁴

Μεγάλος αριθμός πρόσφατων επιδημιολογικών ερευνών διερεύνησαν τη συσχέτιση της υψηλής κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών με διάφορους τύπους καρκίνων. Τα περισσότερα αποτελέσματα ήταν αρνητικά ή με πολύ μικρό ποσοστό συσχέτισης μεταξύ μείωσης του κινδύνου θνησιμότητας από κακοήθη νεοπλάσματα και της  κατανάλωση φρούτων και λαχανικών. Οι τύποι καρκίνων που εξετάσθηκαν επιδημιολογικά ήταν: 

α)  καρκίνο των ωοθηκών^105,106 ,
β) καρκίνος του μαστού¹⁰⁷,
γ)  καρκίνος της ουροδόχου κύστης^{108, 109}
δ) καρκίνος του παχέος εντέρου (colorectal) ^110,111 ,
ε) καρκίνος του ενδομητρίου ^112,113,
ζ) καρκίνος του προστάτη ¹¹⁴   ,
η) καρκίνος του τραχήλου της μήτρας ¹¹⁵

Γιατί δεν υπάρχει σημαντική  μείωση του κινδύνου για τα παραπάνω νεοπλάσματα σε άτομα που καταναλώνουν φρούτα και λαχανικά; Τα αποτελέσματα αυτά  προκαλούν αρκετά ερωτηματικά στην επιστημονική κοινότητα και απογοήτευση.

Αν και τα πειράματα in vitro και σε πειραματόζωα δείχνουν αντικαρκινική δράση φρούτων και λαχανικών και των συστατικών τους, οι μηχανισμοί καρκινογένεσης στον άνθρωπο  είναι γνωστοί για την πολυπλοκότητα τους και τη μακρά λανθάνουσα περίοδο εμφάνισής των. Οι κακοήθεις νεοπλασίες είναι ασθένειες φθοράς και εμφανίζονται σε μεγάλες ηλικίες. Η διατροφή φαίνεται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην καθυστέρηση των οξειδωτικών βλαβών, αλλά όχι στην απόλυτη αναστολή τους.  Η γήρανση των βιολογικών συστημάτων είναι γνωστό ότι αλλάζει την ισορροπία επιδιόρθωσης των βλαβών στο DNA. Η αναστολή  συσσώρευσης μεταλλάξεων και της ενεργοποίησης ογκογονιδίων είναι πιθανόν δύσκολο να επιτευχθεί με διατροφικές ενισχύσεις σε προχωρημένη ηλικία.¹¹⁶

Αντίθετα, για τον καρκίνο του πνεύμονα και ιδιαίτερα για καπνιστές η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών φαίνεται ότι είναι ευεργετική . Αν και η μείωση δεν είναι σημαντική,  είναι ικανή να οδηγήσει σε αισιόδοξα συμπεράσματα. Στον τύπο αυτό καρκίνου οι ελεύθερες ρίζες, οι οξυγονούχες ενώσεις του καπνού του τσιγάρου και το οξειδωτικό stress παίζουν σημαντικό ρόλο για την προαγωγή της καρκινογένεσης. Συνεπώς, μια διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικά φρούτα και λαχανικά μπορεί θεωρητικά να μειώσει το σχετικό κίνδυνο.¹¹⁷

Τα αρνητικά ή περιορισμένα αποτελέσματα στη μείωση του κινδύνου θνητότητας για τους  άλλους τύπους καρκίνου  είναι ασφαλώς απογοητευτικά. Πιθανόν, η μετατόπιση των θανάτων από κακοήθεις νεοπλασίες σε μεγαλύτερες ηλικίες τις καθιστά αναπόφευκτες και η διατροφή δεν μπορεί να μειώσει ικανοποιητικά την ενεργοποίηση των παραγόντων καρκινογένεσης.

Υπάρχουν όμως και αναλαμπές αισιοδοξίας για ορισμένους καρκίνους. Θετικές συσχετίσεις μείωσης του κινδύνου (μελέτη EPIC) σε σχέση με την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών  και την εμφάνιση γαστρικού καρκίνου. Ειδικά για τον καρκίνο του παχέος εντέρου ήταν θετική η επίδραση της κατανάλωσης ψαριού. Ωστόσο, ο κίνδυνος για καρκίνο του παχέος εντέρου αυξήθηκε σημαντικά με την κατανάλωση κόκκινου κρέατος, αλκοολούχων ποτών, και με την  αυξημένη παχυσαρκία.

ΤΑ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΙΣΧΑΙΜΙΚΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ ΜΕΙΩΝΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΦΡΟΥΤΩΝ ΚΑΙ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ

Οι πολυάριθμες προοπτικές επιδημιολογικές και κλινικές μελέτες των τελευταίων δεκαετιών έδειξαν γενικά ότι μια διατροφή πλούσια σε φρούτα και λαχανικά συμβάλλει στη μείωση του κινδύνου από καρδιαγγειακά νοσήματα, που ως γνωστό την πρώτη αιτία θνησιμότητας στις ανεπτυγμένες  βιομηχανικές χώρες. Οι έρευνες δεν ήταν όλες θετικές,  ορισμένες δεν είχαν στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις με κατανάλωση φρούτων και λαχανικών.¹¹⁸

Η διατροφή που μειώνει τον κίνδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα περιλαμβάνει χαμηλή κατανάλωση κορεσμένων ζωικών λιπών (κόκκινο κρέας) και υδρογονωμένων trans-λιπαρών οξέων (έτοιμα τρόφιμα) και υψηλή κατανάλωση ω-3 λιπαρών  οξέων (ψάρια), φρούτων, λαχανικών, ελαιολάδου, ξηρών καρπών και ολικής άλεσης δημητριακών. Εάν συγχρόνως η διατροφή αυτή συνδυασθεί με σωματική άσκηση, διακοπή καπνίσματος και αποφυγή της παχυσαρκίας, τότε ο κίνδυνος για καρδιαγγειακά επεισόδια (ιδιαίτερα στεφανιαία θρόμβωση και εγκεφαλικά επεισόδια) μειώνεται σημαντικά.^119,120

Τα ζωικά κορεσμένα λίπη είναι γνωστό ότι υπόκεινται σε λιπιδική υπεροξείδωση, σε αντίθεση με τα  μονο- και πολυακόρεστα φυτικά λίπη. Πειράματα έδειξαν ότι η  υπεροξείδωση της χαμηλής πυκνότητας λιποπρωτεΐνης συνεισφέρει στη ανάπτυξη της αθηροσκλήρυνσης. Οι οξειδωτικές βλάβες  αλλοιώνουν την λιπιδική δομή των ενδογενών κυττάρων  σε αφρώδη κύτταρα που επικάθονται στα τοιχώματα των αγγείων συμβάλλοντας στη δημιουργία αθηρωματικής πλάκας. Διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικές ουσίες των φρούτων και των λαχανικών και ακόρεστα έλαια (ελαιόλαδο, ψάρια) και πτωχής σε ζωικό λίπος είναι φυσικό να μειώνει δραστικά τη δημιουργία αθηρωματικών πλακών, όχι μόνο μέσω αντιοξειδωτικών μηχανισμών αλλά και μέσω άλλων βιολογικών παρεμβάσεων σε μοριακό επίπεδο (π.χ. αντιφλεγμονώδης και αγγειοδιασταλτική δράση).¹²¹

Η βιβλιογραφία είναι πλούσια σε κλινικές έρευνες, αναδρομικές επιδημιολογικές μελέτες και μετα-αναλύσεις για την επίδραση των αντιοξειδωτικών φυτοχημικών ουσιών στα καρδιαγγειακά νοσήματα. Οι αρχικές έρευνες με τα θετικά αποτελέσματα έδωσαν τη θέση τους σε νεότερες με πιο συστηματικά αποτελέσματα, σε ότι αφορά διατροφικές επεμβάσεις και της  μείωσης του κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήματα.^122-124

Στις πιο πολλές επιδημιολογικές έρευνες η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών ή διατροφής πλούσιας σε αντιοξειδωτικές ουσίες, περιορίζει ορισμένους παράγοντες, π.χ. πίεση αίματος, φλεγμονώδεις παράγοντες, που μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο για καρδιαγγειακά επεισόδια, αλλά η άμεση συσχέτιση με αθηρωματικές πλάκες ή θρομβωτικές καταστάσεις και κίνδυνο για στεφανιαία ή εγκεφαλικά επεισόδια δεν είναι εύκολο να προσδιο-ρισθούν με ισχυρές και στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις.^125–128

Για ορισμένους επιστήμονες η σχέση διατροφής και καρδιαγγειακών παθήσεων είναι πιο σύνθετη. Τα συστατικά των τροφίμων  έχουν πολλαπλούς ρόλους και μπορεί να συνεργούν ή να ανταγωνίζονται με μεγάλο αριθμό των βιολογικών παραγόντων (ένζυμα, γονίδια, κυτταρική μεταγωγή μηνυμάτων) ενώ ορισμένοι άλλοι βιοχημικοί παράγοντες συμμετέχουν στη δράση τους μέσα στο κυτταρικό υπόστρωμα, τους ιστούς και τα όργανα.^129-132

Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι η συχνή κατανάλωσή φρούτων και λαχανικών είναι ωφέλιμη για την υγεία  του ανθρώπου και ιδιαίτερα για τις ασθένειες φθοράς που βρίσκονται στην κορυφή της νοσηρότητας και θνησιμότητας στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες.¹³³

Εντούτοις,  τα τελευταία χρόνια οι απλοί πολίτες «βομβαρδίζονται» κυριολεκτικά με διαφημίσεις, ειδήσεις «υγιεινής διατροφής»  και υπερβολικές εκτιμήσεις για την  ωφέλεια διατροφικών συμπληρωμάτων (πολυβιταμινούχα σκευάσματα, ειδικά βότανα, πολυφαινόλες και  καροτενοειδή). Το εμπόριο των συμπληρωμάτων διατροφής  έχει κατακλύσει την καταναλωτική αγορά τροφίμων, και πολλά δισεκατομμύρια διατίθενται κάθε χρόνο στις ανεπτυγμένες χώρες. Στην κατεύθυνση αυτή τα διατροφικά συμπληρώματα έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης  από ειδικούς επιστήμονες και πολλά από τα σκευάσματα αυτά και οι «μαγικές»’ τους ιδιότητες για θεραπεία νόσων και κλινικών φαινόμενων  δεν έχουν πιστοποιηθεί.^134,135 

Τα τελευταία χρόνια η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ ξεκίνησαν ερευνητικά προγράμματα που διαπίστωσαν σε  πολλές περιπτώσεις ότι μερικά συμπληρώματα  έχουν αποδειχθεί τοξικά ή γενικώς επιβλαβή για την υγεία του ανθρώπου σε αυξημένες συγκεντρώσεις.^136-140

Η ΜΗΤΕΡΑ ΚΑΙ Η ΓΙΑΓΙΑ ΕΙΧΑΝ ΔΙΚΙΟ «ΦΑΕ ΠΑΙΔΙ ΜΟΥ ΤΑ ΛΑΧΑΝΙΚΑ ΣΟΥ»

Τα φρούτα και τα λαχανικά αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο της υγιεινής διατροφής του ανθρώπου. Οι επιστημονικές διαπιστώσεις είναι αποτέλεσμα πολυετών ερευνών, τόσο για τα φυτοχημικά συστατικά και τις ιδιότητες των φρούτων και των λαχανικών, όσο και  για τη συσχέτιση της  διατροφής με την θνησιμότητα και τη νοσηρότητα του ανθρώπου. Στο παρόν άρθρο ανασκόπησης επικεντρώνουμε την προσοχή μας στα λαχανικά και στα φρούτα και την μεγάλη ποικιλία φυτοχημικών  συστατικών που περιλαμβάνουν. Οι αντιοξειδωτικές, αντιβρομβωτικές, αντιφλεγμονώδεις και αντικαρκινικές ιδιότητες των φυτοχημικών συστατικών θεωρούνται ότι είναι οι βασικές ιδιότητες που παίζουν σημαντικό ρόλο στον περιορισμό του κινδύνου για χρόνιες ασθένειες και νοσήματα φθοράς, όπως τα καρδιαγγειακά και οι διάφοροι τύποι καρκίνου.

85. Rice-Evans CA, Miller NJ, Paganga G. Structure-antioxidant activity relationships of flavonoids and phenolic acids. Free Radic Biol Med 20:933-956, 1996.
86. Shahidi F, Wanasundara PK. Phenolic antioxidants. Crit Rev Food Sci Nutr 32:67-103, 1992.
87. Kandaswami C, Middleton E. Free radical scavenging and antioxidant activity of plant flavonoids. Adv Exp Med Biol 366:351-376, 1994,
88. Mulvihill EE, Huff MW. Antiathirogenic ptroperties of flavonoids implications for cardiovascular health. Review. Can J Cardiol 26(Suppl A):17A-21A, 2010.
89. Grassi D, Desidori G, Crose G, Tiberti S, Aggio A, Ferri C. Flavonoids: vascular function and cardiovascular protection. Curr Pharm Des 15:1072-1084, 2009.
90. Lee KW, Lee HJ, The roles of polyphenols in cancer chemoprevention. Biofactors 26:105-121, 2006.
91. Link A, Balaguer F, Goel A. Cancer chemoprevention by dietary polyphenols: promising role for epigenetics. Biochem Pharmacol 80:1771-1792, 2010.
92. Scalbert A, Manach C, Morand C, Remesy C, Jimenez L. Dietary polyphenols and the prevention of diseases. Crit Rev Food Sci Nutr 45:287-308, 2005.
93. Wojcik M, Burzynska-Pedziwiatr I, Wozniak LA. A review of natural and synthetic antioxidants important for health and longevity. Review. Curr Med Chem 17:3262-3268, 2010. Review.
94. Queeen BL, Tollefsbot TO. Polyphenols and aging. Curr Aging Sci 3:34-42, 2010.
95. Pan M-H, Lai C-S, Ho C-T. Anti-inflammatory activity of natural dietary flavonoids. Food Funct 1: 15-31, 2010.
96. Hertog MG, Hollman PC. Potential health effects of the dietary flavonoi quercetin. Eur J Clin Nutr 50:63-71, 1995.
97. Brisdelli F, D’Andrea G, Bozzi A. Resveratrol: a natural polyphenol with multiple chemopreventive properties. Curr Drug Metab 10:530-545, 2009.
98. Dixon RA, Ferreira D. Genistein. Phytochemistry 60:2015-211, 2002.
99. Miller EG, Peacock JJ, Bourlard TC, Taylor SE, Wright JM, Patil BS, Miller EG. Inhibition of oral carcinogenesis by citrus flavonoids. Nutr Cancer 60:69-74, 2008.
100. Harmon AW, Patel YM. Naringenin inhibits glucose uptake in MCF-7 breast cancer cells: a mechanism for impaired cellular proliferation. Breast Cancer Res Treat 85:103-110, 2004.
101. Mein JR, Lian F, Wang XD. Biological activity of lycopene metabolites: implications for cancer prevention. Nutr Rev 66:667-683, 2008.
102. Lock K, Pomerleau J, Causer L, Altmann DR, McKee M. The global burden of disease attributable to law consumption of fruit and vegetables: implications for the global strategy on diet. Bull World Health Organiz 83:100-108, 2005.
103. Linseisen J, Rohrmann S, Miller AB, Bueno-de-Mesquita HB, Brochner FL, Vineis P, et al. Fruit and vegetable consumption and lung cancer risk: updated information from the European Perspective Investigation in to Cancer and Nutrition (EPIC). Int J Cancer 121:1103-1114, 2007.
104. Buchner FL, Bueno-de-Mesquita HB, Linseisen J, Boshuizen HC, Klemeney LA, Ross MM, et al. . Fruits and vegetables consumption and the risk of histological subtypes of lung cancer in the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC). Cancer Causes Control 21:357-371, 2010.
105. Schulz M, Lahmann PH, Boeing H, Hoffmann K, Allen N, Key TJ, et al. Fruit and vegetable consumption and risk of epithelial ovarian cancer: the European Perspective Investigation into Cancer and Nutrition. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 14:2531-2535, 2005.
106. Koushik A, Hunter DJ, Spiegelman D, Anderson KE, Arslan AA, Beeson WL, et al. Fruits and vegetables and ovarian cancer risk in a pooled analysis of 12 cohort studies. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 14: 2160-2167, 2005.
107. van Gils CH, Peeters PH, Bueno-de-Mesquita HB, Boshuizen HC, Lahmann PH, et al. Consumption of vegetables and fruits and risk of breast cancer. J Am Med Assoc 293:183-193, 2005.
108. Larsson SC, Andersson SO, Johansson JE, Wolk A. Fruit and vegetable consumption and risk of bladder cancer: a prospective cohort study. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 17:2519-2522, 2008.
109. Buchner FL, Bueno-de-Mesquita HB, Ros MM, Kampman E, Egevad L, Overvad K, et al. Consumption of vegetables and fruit and the risk of bladder cancer in the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition. Int J Cancer 125:2643-2651, 2009.
110. Park Y, Subar AF, Kipnis V, Thompson FE, Mouw T, Hollenbeck A, et al. Fruit and vegetable intake and risk of colorectal cancer in the NIH-AARP diet and health study. Am J Epidemiol 166:170-180, 2007.
111. Koushik A, Hunter DJ, Spiegelman D, Beeson WL, van der Brandt PA, Buring JE, et al. Fruits, vegetables, and colon cancer risk in a pooled analysis of 14 cohort studies. J Natl Cancer Inst 99:1471-1483, 2007.
112. McCullough ML, Bandera EV, Patel R, Patel AV, Gansler T, Kushi LH, et al. A prospective study of fruits, vegetables, and risk of endometrial cancer. Am J Epidemiol 166:902-911, 2007.
113. Bandera FV, Kushi LH, Moore DF, Gijkins DM, McCullough ML. Fruits and vegetables and endometrial cancer risk: a systematic literature review and meta-analysis. Nutr Cancer 58: 6-21, 2007.
114. Key TJ, Allen N, Appleby P, Overvad K, et al. Fruits and vegetables and prostate cancer: no association among 1104 cases in a prospective study of 130544 men in European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC). Int J Cancer 109:110-124, 2004.
115. Gonzalez CA, Travier N, Lujan L, et al. Dietary factors and in-situ and invasive cervical cancer risk in the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition study.Int J Cancer 129(2):449-459, 2011.
116. Fraga MF, Agrelo R, Esteller M. Cross-talk between aging and cancer: the epigenetic language. Ann NY Acad Sci 1100: 60-74, 2007.
117. Gonzalez CA, Riboli E. Diet and cancer prevention: Contributions from the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) study. Eur J Cancer 46:2555-2562, 2010.
118. Crowe FL, Roddam AW, Key TJ, Appleby PN,, et al. Fruit and vegetable intake and mortality from ischaemic heart disease: results from the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC)-Heart study. Eur Heart J 32(10)¨1235-1243, 2011,
119. Hu FB, Willett WC. Optimal diets for prevention of coronary heart disease. J Am Med Assoc 288:2569-2578, 2002.
120. Mente A, de Koning L, Shannon HS, Anand SS. A systematic review of the evidence supporting a causal link between dietary factors and coronary health diseases. Arch Intern Med 169:659-669, 2009.
121. Βαλαβανίδης Α. Λιπιδική υπεροξείδωση και ελεύθερες ρίζες. Οξείδωση λιποπρωτεϊνών και ο ρόλος τους στα καρδιαγγειακά νοσήματα. Στο: Βαλαβανίδης Α. Ελεύθερες ρίζες και ο όλος τους στα βιολογικά συστήματα. ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2006: σσ83-102.
122. Mladenka P, Zatloukalova L, Filipsky T, Hrdina R. Cardiovascular effects of flavonoids are not caused only by direct antioxidant activity. Free Radic Biol Med 49:963-975, 2010.
123. Serdula MK, Byers T, Mokdad AH, Simoes E, Mendlein JM, Coates RJ. The association between fruit and vegetable intake and chronic disease risk factors. Epidemiology 7:161-165, 1996.
124. Ness AR, Powles JW. Fruit and vegetables, and cardiovascular disease; A review. Int J Epidemiol 26:1-13, 1997.
125. He FJ, Nowson CA, MacGregor GA. Fruit and vegetable consumption and stroke:meta-analysis of cohort studies.Lancet 367:320-326, 2006.
126. Dauchet L, Amouyet P, Dallongeville J. Fruits, vegetables and coronary heart disease. Nutr Rev Cardiol 6:599-603, 2009.
127. Terao J, Kawar Y, Murota K. Vegetable flavonoids and cardiovascular disease. Asia Pacif J Clin Nutr 17:291-293, 2008.
128. Radhika G, Sudha V, Mohan Sathya R, Gonesan A, Mohan Y. Association of fruit and vegetable intake with cardiovascular risk factors in urban south Indians. Br J Nutr 99:393-405, 2008.
129. Lairon D. Intervention on Mediterranean diet and cardiovascular risk. Mol Nutr Food Res 51;1209-1214, 2007.
130. Ovesen LF. Is a high intake of fruits and vegetables related to a lowered risk of cerebrovascular disease? Ugeskr Laeger 167:1748-2752, 2005 (Danish)
131. Bruckdorfer KR. Antioxidants and cardiovascular diseases. Proc Nutr Soc 67:214-222, 2008.
132. Riccini G. Carotenoids and cardiovascular disease. Curr Atheroscler Rep 11:434-439, 2009.
133. Ghosh D, Scheepens A. Vascular action of polyphenols. Mol Nutr Food Res 53:322-331, 2009.
134. Trichopoulou A, Naska A, Antoniou A, Friel S, Trygg K, Turrini A. Vegetable and fruit: the evidence in their favour and the public health perspective. Int J Vitam Nutr Res 73:63-69, 2003.
135. Lambert JD, Sang S, Yang CS. Possible controversy over dietary polyphenols: benefits vs risks. Chem Res Toxicol 20:583-585, 2007.
136. Bjelakovic G, Nikolova D, Simonetti RG, Gluud C. Antioxidant supplements for the prevention of gastrointestinal cancers: a systematic review and meta-analysis. Lancet 364:1219-1225, 2004.
137. Timbo BB, Ross MP, McCarthy PV, Lin C-T.J. Dietary supplements in a national survey: Prevalence of use and reports of adverse events. J Am Diet Assoc 106:1966-1974, 2006.
138. Molinari M, Watt KDS, Kruszyna T, Nelson R, Walsh M, et al. Acute liver failure induced by green tea extracts: case report and review of the literature. Liver Transplant 12:1892-1895, 2006.
139. Haller C, Kearney T, Bent S, Ko R, Benowitz N, Olson K. Dietary supplement adverse events: report of a one-year poison center surveillance project. J Med Toxicol 4:84-92, 2008.
140. Speijers G, Bottex B, Dusemund B, Lugasi A, Toth J, Amberg-Muller J, et al. Safety assessment of botanical and botanical preparations used as ingredients in food supplements: testing an European Food Safety Authority-tiered approach. Mol Nutr Food Res 54:175-185, 2010.