Αιτίες-κίνδυνοι αυξημένης θνησιμότητας από κακοήθεις νεοπλασίες σε ανεπτυγμένες χώρες
Οι κακοήθεις νεοπλασίες (καρκίνοι) στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες έχουν καταστεί η δεύτερη αιτία θανάτου μετά τις ασθένειες του κυκλοφορικού συστήματος. Η αλματώδης αύξηση τους στις δεκαετίες μετά το 1945 οδήγησε πολλούς επιστήμονες να συσχετίσουν την διαχρονική τάση με τον «βιομηχανικό πολιτισμό» και την αυξημένη ρύπανση του περιβάλλοντος. Στις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες το φάσμα της νοσηρότητας και θνησιμότητας έχει μεταβληθεί δραματικά τα τελευταία 50 χρόνια. Ο μέσος όρος αναμενόμενης ζωής (προσδόκιμο επιβίωσης) έχει αυξηθεί από 45-48 (1900) σε 76-81 χρόνια (2000). Οι λοιμώδεις και παρασιτικές ασθένειες έχουν περιορισθεί σε πολύ μικρό ποσοστό, ενώ αντίθετα αυξήθηκαν οι ασθένειες φθοράς λόγω της γήρανσης του πληθυσμού και ιδιαίτερα αυτές που σχετίζονται με τη διατροφή, την παχυσαρκία και το κάπνισμα. Οι θάνατοι από ασθένειες του κυκλοφορικού συστήματος αποτελούν πλέον το 50% του συνόλου, οι κακοήθεις νεοπλασίες το 20-22%, τα νοσήματα του αναπνευστικού το 5% και τα τροχαία το 5%. Το φάσμα αυτό αιτιών θανάτου είναι παρόμοιο και στη χώρα μας.
Από τα διάφορα στατιστικά δεδομένα νοσηρότητας και θνησιμότητας ξεχωρίσαμε τις αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες (Β. Αμερική, Ευρώπη, Ιαπωνία, Ν.Ζηλανδία, Αυστραλία, κ.λπ). Στις χώρες αυτές σημειώθηκαν, περίπου, 11 εκατομμύρια θάνατοι (2002), εκ των οποίων τα 3 εκατομ. (27%) οφείλονταν σε ασθένειες του κυκλοφορικού συστήματος λόγω υψηλής πίεσης του αίματος (καρδιαγγειακά, ισχαιμική καρδιοπάθεια, εγκεφαλικά αγγεία, κ.λπ), ενώ 2,3 εκατομ.(21%) πρόωροι θάνατοι λόγω υψηλής χοληστερόλης και 2,3 εκατομ. από κακοήθεις νεοπλασίες (21%). Χαμηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, έλλειψη φυσικής άσκησης, υπερκατανάλωση αλκοόλ και παχυσαρκία συμβάλλουν σε περίπου 3,7 εκατομ. (33%) πρόωρους θανάτους. Η περιβαλλοντική ρύπανση (ατμοσφαρική ρύπανση και νερών, εργασιακό περιβάλλον, μόλυβδος, κ.λπ) ήταν υπεύθυνη για περίπου 0,5 εκατομ (4,5%) των πρόωρων θανάτων. Αλλά ακόμη και αν λάβουμε υπόψη την ρύπανση εσωτερικών χώρων, τη ρύπανση εδαφών και νερών από λιπάσματα, φυτοφάρμακα, καρκινογόνα απόβλητα κ.λπ, το ποσοστό αυτό δεν ξεπερνάει το 7-8,5% των πρόωρων θανάτων.
Από τα διάφορα στατιστικά δεδομένα νοσηρότητας και θνησιμότητας ξεχωρίσαμε τις αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες (Β. Αμερική, Ευρώπη, Ιαπωνία, Ν.Ζηλανδία, Αυστραλία, κ.λπ). Στις χώρες αυτές σημειώθηκαν, περίπου, 11 εκατομμύρια θάνατοι (2002), εκ των οποίων τα 3 εκατομ. (27%) οφείλονταν σε ασθένειες του κυκλοφορικού συστήματος λόγω υψηλής πίεσης του αίματος (καρδιαγγειακά, ισχαιμική καρδιοπάθεια, εγκεφαλικά αγγεία, κ.λπ), ενώ 2,3 εκατομ.(21%) πρόωροι θάνατοι λόγω υψηλής χοληστερόλης και 2,3 εκατομ. από κακοήθεις νεοπλασίες (21%). Χαμηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, έλλειψη φυσικής άσκησης, υπερκατανάλωση αλκοόλ και παχυσαρκία συμβάλλουν σε περίπου 3,7 εκατομ. (33%) πρόωρους θανάτους. Η περιβαλλοντική ρύπανση (ατμοσφαρική ρύπανση και νερών, εργασιακό περιβάλλον, μόλυβδος, κ.λπ) ήταν υπεύθυνη για περίπου 0,5 εκατομ (4,5%) των πρόωρων θανάτων. Αλλά ακόμη και αν λάβουμε υπόψη την ρύπανση εσωτερικών χώρων, τη ρύπανση εδαφών και νερών από λιπάσματα, φυτοφάρμακα, καρκινογόνα απόβλητα κ.λπ, το ποσοστό αυτό δεν ξεπερνάει το 7-8,5% των πρόωρων θανάτων.
Οι θάνατοι από καρκίνους μειώνονται με την αλλαγή του «τρόπου ζωής»
Το σημαντικό ποσοστό, 20-22%, των θανάτων από κακοήθεις νεοπλασίες που σημειώνεται στις ανεπτυγμένες χώρες οπωσδήποτε έχει δημιουργήσει αρκετό ενδιαφέρον στην επιστημονική κοινότητα και η διαχρονική εξέλιξη των διαφόρων τύπων καρκίνων στις χώρες αυτές, καθώς και των περιπτώσεων διάγνωσης (επίπτωση, incidence) και 5-ετούς επικράτησης (prevalence) έχει μελετηθεί διεξοδικά. Οι κυριότεροι τύποι καρκίνου είναι του πνεύμονα , του μαστού (γυναίκες), του στομάχου, του παχέος εντέρου και του προστάτη. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία πολλών χωρών (ιδιαίτερα των ΗΠΑ που αντιπροσωπεύει ανεπτυγμένη βιομηχανική χώρα) έχουν γίνει ποσοτικές εκτιμήσεις των αιτίων-κινδύνων για τους τύπους καρκίνου που εμφανίζονται. Οι έρευνες αυτές έχουν καταλήξει σε γενικά συμπεράσματα που τεκμηριώθηκαν με επιστημονικά δεδομένα.
ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΑΙΤΙΕΣ-ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΓΙΑ ΚΑΚΟΗΘΗ ΝΕΟΠΛΑΣΜΑΤΑ
Διατροφή/παχυσαρκία: 35% (ανάλογα με το είδος της διατροφής ο κίνδυνος μπορεί να είναι και άνω του 50%, ιδιαίτερα για παστά, καπνιστά τρόφιμα, υψηλή κατανάλωση κρέατος, έλλειψη φρούτων και λαχανικών)
Κάπνισμα: 30% (νεότερες εύρευνες υπολογίζουν τον κίνδυνο σε 35% λόγω της συνεργικής δράσης του καπνού του τσιγάρου με άλλους καρκινογόνους παράγοντες, όπως οι εκθέσεις στο εργασιακό περιβάλλον)
Καθιστική ζωή: 5% (η φυσική άσκηση έχει ευεργετικά αποτελέσματα)
Εργασιακό περιβάλλον, καρκινογόνες ουσίες: 5% (τα τελευταία χρόνια λαμβάνονται μέτρα υγιεινής και ασφάλειας, ενώ έχουν απαγορευθεί αρκετές καρκινογόνες χημικές ουσίες)
Περιγεννητικοί παράγοντες/ανάπτυξη: 5%
Ιοί : 5% (όπως καρκίνος του ήπατος)
Αναπαραγωγή/ορμονικοί παράγοντες, σεξουαλική συμπεριφορά: 3%
Οινοπνευματώδη ποτά: 3%
Περιβαλλοντική ρύπανση (αέρας, νερά, έδαφος, εσωτερικοί χώροι): 2%
Ιοντιζουσα ακτινοβολία/υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία: 2%
Φάρμακα/ιατρικές επεμβάσεις: 1%
Αλάτι/πρόσθετα τροφίμων/μολύνσεις: 1%
Κάπνισμα: 30% (νεότερες εύρευνες υπολογίζουν τον κίνδυνο σε 35% λόγω της συνεργικής δράσης του καπνού του τσιγάρου με άλλους καρκινογόνους παράγοντες, όπως οι εκθέσεις στο εργασιακό περιβάλλον)
Καθιστική ζωή: 5% (η φυσική άσκηση έχει ευεργετικά αποτελέσματα)
Εργασιακό περιβάλλον, καρκινογόνες ουσίες: 5% (τα τελευταία χρόνια λαμβάνονται μέτρα υγιεινής και ασφάλειας, ενώ έχουν απαγορευθεί αρκετές καρκινογόνες χημικές ουσίες)
Περιγεννητικοί παράγοντες/ανάπτυξη: 5%
Ιοί : 5% (όπως καρκίνος του ήπατος)
Αναπαραγωγή/ορμονικοί παράγοντες, σεξουαλική συμπεριφορά: 3%
Οινοπνευματώδη ποτά: 3%
Περιβαλλοντική ρύπανση (αέρας, νερά, έδαφος, εσωτερικοί χώροι): 2%
Ιοντιζουσα ακτινοβολία/υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία: 2%
Φάρμακα/ιατρικές επεμβάσεις: 1%
Αλάτι/πρόσθετα τροφίμων/μολύνσεις: 1%
Από την κατάταξη των αιτίων-κινδυνων για κακοήθεις νεοπλασίες μπορεί να διαπιστωθεί ότι η διατροφή, η παχυσαρκία, η έλλειψη άσκησης και το κάπνισμα συμβάλλουν συνολικά στο 80% των διαφόρων τύπων του καρκίνου. Η περιβαλλοντική ρύπανση και το εργασιακό περιβάλλον συμβάλλουν κατά 3-5%, κυρίως όμως από εκθέσεις παλαιοτέρων εποχών, αλλά μειώνεται συστηματικά καθώς επιβάλλονται αυστηρότερες νομοθεσίες υγιεινής και ασφάλειας και απαγορεύονται διάφορες καρκινογόνες ουσίες και διαλύτες. Η ατμοσφαιρική ρύπανση (περιλαμβανομένης και της ρύπανσης των εσωτερικών χώρων από καύσης ξύλων, ξυλάνθρακα, φτηνού κάρβουνου) και οι άλλες μορφές ρύπανσης (νερών, εδάφους) έχουν ένα μικρότερο ποσοστό της τάξης του 2%. Οι ακτινοβολίες είναι κυρίως από ιατρικές πρακτικές (ακτίνες-Χ, ακτινοβολίες κοβαλτίου για θεραπείες, υπεριώδης), κοσμική ακτινοβολία, έκθεση στον ήλιο κ.λπ.
Αντίθετα με τα επιστημονικά δεδομένα και τις στατιστικές, ο απλός πολίτης θεωρεί ότι οι συνθετικές χημικές ουσίες, τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα, η ραδιενέργεια και οι νέες τεχνολογίες είναι πιο σημαντικές αιτίες των διαφόρων τύπων καρκίνου, σε σχέση με τις αλλαγές της διατροφικής του συμπεριφοράς, το κάπνισμα, την παχυσαρκία, την καθιστική ζωή και τις ορμονικές μεταβολές. Αρκετά διαδεδομένη είναι η αντίληψη ότι το άγχος της καθημερινής αστικής ζωής συμβάλλει στην αύξηση του καρκίνου, αλλά όπως έχουν δείξει αρκετές έρευνες δεν υπάρχει θετικός συσχετισμός. Το ίδιο συμβαίνει και με την κληρονομικότητα, όπου ένα μικρό σχετικά ποσοστό και για ορισμένους τύπους καρκίνου παίζει σημαντικό ρόλο.
Διαχρονικές τάσεις των τελευταίων δεκαετιών στις ανεπτυγμένες χώρες: υπάρχει αύξηση ή μείωση των κακοήθων νεοπλασιών και ποιές;
Οι κακοήθεις νεοπλασίες είναι ασθένειες φθοράς και με την αύξηση του μέσου όρου ζωής στις ανεπτυγμένες χώρες είναι αναπόφευκτο να παρουσιάζουν αύξηση. Το 85-90% των κακοήθων νεοπλασιών εμφανίζονται σε ηλικίες άνω των 65 ετών.
Η νοσηρότητα και η θνησιμότητα από κακοήθεις νεοπλασίες, οι καρκινογόνες ουσίες και οι επαγγελματικοί καρκίνοι παρακολουθούνται συστηματικά από το 1930. Τα στατιστικά δεδομένα των περισσοτέρων χωρών καταχωρούνται σε πολλές επιδημιολογικές έρευνες και σε στατιστικά δελτία της WHO, του IARC (International Agency for Research on Cancer) και των εθνικών αντικαρκινικών εταιρειών.
Οι κακοήθεις νεοπλασίες σε διεθνή κλίμακα αυξάνονται με συνεχή ρυθμό μέχρι και σήμερα. Μεταξύ 1990 και 2000 η αύξηση ήταν 22% (επίπτωση και θνησιμότητα), αλλά από το 1980 και μετά διαπιστώθηκε σημαντική μείωση των καρκίνων στις ανεπτυγμένες χώρες. Το γεγονός αυτό θεωρείται ότι είναι αποτέλεσμα των διεθνών και εθνικών εκστρατειών κατά του καπνίσματος και της κακής διατροφής, της εκπαίδευσης για τις αιτίες και των προληπτικών ιατρικών εξετάσεων σε μεγάλο αριθμό ατόμων. Αντίθετα, η αύξηση των καρκίνων είναι αλματώδης στις αναπτυσσόμενες χώρες λόγω αύξησης των καπνισματικών συνηθειών και αλλαγών στον «τρόπο ζωής». Η αντικαπνιστική εκστρατεία, η ενημέρωση για τις αιτίες του καρκίνου, η πρόωρη διάγνωση (καρκίνος μαστού, προστάτη) και οι νέες θεραπευτικές αγωγές (που χαρακτηρίζονται διεθνώς ως «πόλεμος εναντίον του καρκίνου» ”war on cancer”) έφεραν επιτέλους αποτελέσματα.
Την τελευταία δεκαετία η επίπτωση (διάγνωση νέων περιπτώσεων) και η θνησιμότητα από κακοήθεις νεοπλασίες μειώθηκε στην Β. Αμερική και στην Δ. Ευρώπη, περίπου, κατά 10% και η τάση μείωσης συνεχίζεται.
Στις ΗΠΑ , ενώ οι κακοήθεις νεοπλασίες μεταξύ 1971-1990 αυξήθηκαν κατά 7,8% για τους άνδρες και 6,9% για τις γυναίκες, στην περίοδο 1991-95 η θνησιμότητα μειώθηκε κατά 4,3% (άνδρες) και 1,1% (γυναίκες). Ο κυριότερος παράγοντας της μείωσης ήταν για τον καρκίνο του πνεύμονα (-6,7% στους άνδρες, λόγω αντικαπνιστικής εκστρατείας). Στις γυναίκες, ο καρκίνος του μαστού μειώθηκε κατά 6,3% (καλύτερη διάγνωση και διατροφή). Οι διάφοροι τύποι καρκίνου στις ΗΠΑ μειώνονται την τελευταία δεκαετία κατά 1% ετησίως. Οι σημαντικότερες μειώσεις είναι του στομάχου, ορθού/παχέος εντέρου, προστάτη, ουροδόχου κύστης, λευχαιμίες, στόματος/φάρυγγα. Στις γυναίκες η μείωση είναι μικρότερη λόγω αύξησης του καρκίνου του πνεύμονα (αποτέλεσμα της αύξησης των καπνιστριών).
Στην Ευρώπη, τα τελευταία στατιστικά στοιχεία για την περίοδο 1988-97 δείχνουν ότι η μείωση ήταν μεγαλύτερη των ΗΠΑ, περίπου, κατά 10%. Τη σημαντικότερη μείωση σημείωσε ο καρκίνος του πνεύμονα (ο πρώτος καρκίνος με 28% των θανάτων στην Ευρώπη) λόγω της αποτελεσματικής και επιτυχούς αντικαπνιστικής εκστρατείας. Επίσης, μειώθηκαν και οι καρκίνοι στομάχου, στόματος/φάρυγγα, παχέος εντέρου, μαστού, οισοφάγου, λάρυγγα που παρουσίασαν σημαντικές μειώσεις (σε ορισμένες περιπτώσεις άνω του 10%). Ο περιορισμός του καπνίσματος και η καλύτερη διατροφή είναι οι δύο σημαντικότεροι παράγοντες που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις μειώσεις αυτές.
Οι ευρωπαϊκές χώρες που πέτυχαν τα καλύτερα αποτελέσματα στην εκστρατεία “Europe Against Cancer”,που ξεκίνησε το 1985, είναι η Φιλανδία (-16%), η Αυστρία (-17%) και το Ηνωμένο Βασίλειο (-16%) σε σχέση με τον αναμενόμενο αριθμό θανάτων το 2000 (με βάση τη διαχρονική τάση που επικρατούσε την προηγούμενη δεκαετία). Η Πορτογαλλία και η Ισπανία παρουσίασαν αυξήσεις, αλλά η Ελλάδα παρουσιάσε μόνο +1% αύξηση από την αναμενόμενη για το 2000.
΄Ολα τα στατιστικά στοιχεία για την Ελλάδα δείχνουν ότι τα ποσοστά επίπτωσης και θνησιμότητας από κακοήθη νεοπλάσματα ήταν πολύ χαμηλά σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ελλάδα, όπου το ποσοστό των θανάτων από καρκίνο είναι σε χαμηλά επίπεδα σε σχέση με άλλες χώρες της Ευρώπης, τα στατιστικά δεδομένα δείχνουν: 18.051 θάνατοι από κ.ν. (1985, 11.051 άνδρες και 7.044 γυναίκες), ενώ το 1998 ήταν 22.433. Η αύξηση για τα 15 χρόνια ήταν περίπου 24% (ή +1,6% ετησίως), αλλά στα τελευταία 5 χρόνια η αύξηση αυτή ήταν αρκετά μικρότερη, περίπου της τάξης του +1%, και τείνει να μειωθεί ακόμη περισσότερο. Σημαντικοί παράγοντες που διατηρούν την αύξηση είναι η αύξηση ή τουλάχιστον όχι μείωση των καπνισματικών συνηθειών, η γήρανση του πληθυσμού, η παχυσαρκία και οι «κακές» διατροφικές συνήθειες. Ο καρκίνος του πνεύμονα συνεχίζει την ανοδική πορεία του στους άνδρες και τις γυναίκες, αντίθετα σε ορισμένους τύπους καρκίνου η Ελλάδα έχει εξαιρετικά χαμηλούς δείκτες επίπτωσης και θνησιμότητας. Σημαντικός περιβαλλοντικός παράγοντας στην Ελλάδα για κακοήθη νεοπλάσματα του αναπνευστικού είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση, ιδιαίτερα στις πόλεις με τις υψηλές συγκεντρώσεις αιωρουμένων σωματιδίων από τα καυσαέρια των αυτοκινήτων.
Το 2000 σε παγκόσμια κλίμακα διαγνώσθηκαν 10.055.600 περιπτώσεις κακοήθων νεοπλασιών (κ.ν.) (όχι όλες θανατηφόρες και οι περισσότερες επιδέχονται θεραπευτική αγωγή εφόσον ανιχνευθούν στα πρώτα στάδια), εκ των οποίων οι 5.317.900 σε άνδρες και 4.737.600 στις γυναίκες. Αντίστοιχα, το 2000 σημειώθηκαν 6.208.700 θάνατοι από κ.ν. (3.522.400 άνδρες, 2.686.3 γυναίκες). Η σειρά της κατάταξης από άποψη αριθμού θανάτων είναι:
α) καρκίνος πνεύμονα: 1,1 εκατομμύρια (οφείλεται κατά 85-90% στο κάπνισμα, εκθέσεις σε καρκινογόνους χημικούς παράγοντες στους εσωτερικούς χώρους και στην εργασία)
β) καρκίνος στομάχου: 646 χιλιάδες (κακή διατροφή, παχυσαρκία)
γ) καρκίνος του ήπατος : 548 χιλιάδες (διατροφή, οινοπνευματώδη)
δ) καρκίνος του μαστού : 373 χιλιάδες (διατροφή, παχυσαρκία, ορμονικές και σεξουαλικές μεταβολές)
ε) καρκίνος του ορθρού/παχέος εντέρου: 492 χιλιάδες (διατροφή, παχυσαρκία),
και ακολουθούν άλλοι τύποι καρκίνου.
β) καρκίνος στομάχου: 646 χιλιάδες (κακή διατροφή, παχυσαρκία)
γ) καρκίνος του ήπατος : 548 χιλιάδες (διατροφή, οινοπνευματώδη)
δ) καρκίνος του μαστού : 373 χιλιάδες (διατροφή, παχυσαρκία, ορμονικές και σεξουαλικές μεταβολές)
ε) καρκίνος του ορθρού/παχέος εντέρου: 492 χιλιάδες (διατροφή, παχυσαρκία),
και ακολουθούν άλλοι τύποι καρκίνου.
Στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση (των 25 χωρών) το 2004 διεγνώσθησαν 2.886.800 περιπτώσεις (54% στους άνδρες και 46% στις γυναίκες) διαφόρων τύπων καρκίνου, ενώ την ίδια χρονιά σημειώθηκαν 1.711.000 θάνατοι από κακοήθεις νεοπλασίες. Οι πιο σημαντικοί τύποι καρκίνου που κατεγράφησαν είναι: καρκίνος του πνεύμονα (13,3%), ο καρκίνος ορθού/παχέος εντέρου (13,2%) και ο καρκίνος του μαστού (13%). Από την άποψη των ατόμων που πέθαναν το 2004, ο καρκίνος του πνεύμονα ήταν πρώτος με 341.800 θανάτους, ακολουθούμενος από το καρκίνο ορθού/παχέος εντέρου με 203.700 , τον καρκίνο του στομάχου με 137.900 και τον καρκίνο του μαστού με 129.900 θανάτους. Οι επιστήμονες αναμένουν ότι οι αριθμοί θα αυξηθούν για τις ηλικίες άνω των 65 ετών με δεδομένη την μακροβιότητα και την γήρανση του πληθυσμού τις επόμενες δεκαετίες. Ο καρκίνος του στομάχου είναι ο τύπος καρκίνου που μειώνεται δραστικά σε όλες τις χώρες με τη βελτίωση της διατροφής και την αυξημένη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών. Οι εκστρατείες εναντίον του καπνίσματος και οι απαγορεύσεις για «άκαπνους» κοινόχρηστους χώρους στις περισσότερες χώρες αναμένεται να μειώσει τους καρκίνους του πνεύμονα στην Ευρώπη.
Παρά τις αρχικές απαισιόδοξες προβλέψεις για την «μάχη κατά του καρκίνου», οι εθνικές εκστρατείες κατά του καπνίσματος και της καλύτερης διατροφής αποδίδουν μέσα σε 20 χρόνια τα πρώτα θετικά αποτελέσματα στις ανεπτυγμένες χώρες. Τα αποτελέσματα είναι σημαντικά από την οικονομική πλευρά τους λόγω της μείωσης των εξόδων νοσηλείας, απώλειας εργασίμων ημερών, κ.λπ., αλλά κυρίως για το κοινωνικό κόστος της πρόωρης απώλειας νέων ατόμων. Επίσης, η εκστρατεία κατά του καπνίσματος και οι αλλαγές στις διατροφικές συνέπειες θα βελτιώσουν συγχρόνως και την ποιότητα ζωής του μοντέρνου ανθρώπου από καρδιαγγειακές ασθένειες και χρόνιων αναπνευστικών νοσημάτων σε νεαρά άτομα, οι οποίες τα τελευταία παρουσιάζουν έξαρση σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες.
Βιβλιογραφία:
Colditz G, DeJong W, Hunter D, Trichopoulos D, Willett WC. Harvard Report on Cancer Prevention. Vol.1. Cancer Causes Control 1996, 7 (Suppl): S3- S59. Vol 2. Cancer Causes Control, 8(suppl): S1-S50.;
Trichopoulos D, Li FP, Hunter DJ. What causes cancer? Scientific American 1996, 275:50-54.
Reynolds T. News headlines feed on fear of cancer risk, experts say. J Natl Cancer Inst 2001, 93:9-11.
Boyle P, et al. Measuring progress against cancer in Europe: has the 15% decline targeted for 2000 come about? Ann Oncol 2003, 14:1312-
1325.
Boyle P, Ferlay J. Cancer incidence and mortality in Europe, 2004. Ann Oncol 2005, 16:481-488.
Bray F, et al. Going up or coming down? The changing phases of the lung cancer epidemic from 1967 to 1999 in the 15 European Union countries. Eur J Cancer 2004, 40: 96-125.
Levi F, et al. Trends in mortality from major cancers in the European Union, including acceding countries, in 2004. Cancer 2004, 101:2843-2850.
Ezzati M, Lopez AD. Estimates of global mortality attributable to smoking in 2000. Lancet 2003, 362:847-852.
Reynolds T. News headlines feed on fear of cancer risk, experts say. J Natl Cancer Inst 2001, 93:9-11.
Boyle P, et al. Measuring progress against cancer in Europe: has the 15% decline targeted for 2000 come about? Ann Oncol 2003, 14:1312-
1325.
Boyle P, Ferlay J. Cancer incidence and mortality in Europe, 2004. Ann Oncol 2005, 16:481-488.
Bray F, et al. Going up or coming down? The changing phases of the lung cancer epidemic from 1967 to 1999 in the 15 European Union countries. Eur J Cancer 2004, 40: 96-125.
Levi F, et al. Trends in mortality from major cancers in the European Union, including acceding countries, in 2004. Cancer 2004, 101:2843-2850.
Ezzati M, Lopez AD. Estimates of global mortality attributable to smoking in 2000. Lancet 2003, 362:847-852.
